مسئولیت اجتماعی چیست؟ بررسی روش‌های انجام مسئولیت اجتماعی سازمانی
مسئولیت اجتماعی، مسأله مهمی برای سازمانها است چرا که هم در مواردی اجباری است و هم به آنها در جلب اعتماد عمومی و کسب اعتماد جامعه کمک بسیاری می‌کند. راه‌های زیادی نیز برای انجام مسئولیت اجتماعی وجود دارد که در این مقاله، ضمن معرفی و توضیح برخی از آن ها به راهکاری نوین می‌پردازیم که با وجود این که به‌تازگی شناخته شده است اما به دلیل مزایای اقتصادی و تاثیرات رسانه‌ای بسیار، برای مدیران صنایع و سازمانها می‌تواند حالت ایده‌آل در این زمینه را باعث شود.
مسئولیت اجتماعی یا Social Responsibility ، از مهمترین موضوعاتی است که در عصر حاضر همواره مورد تاکید و مطالبه بوده است؛ مسأله‌‌ی مهمی که در صورت اجرای صحیح می‌تواند به رشد متوازن جامعه بیانجامد.
در تعریف مسئولیت اجتماعی می‌توان گفت که مسئولیت اجتماعی، مسئولیتی است برای افراد که آنها را در برابر جامعه موظف می‌کند تا با اقداماتی، جامعه را بهبود بخشند. اقدامات خیرخواهانه، موقوفات، فعالیت‌های عام‌المنفعه، طبیعت‌گردی‌هایی که به‌منظور پاکسازی طبیعت انجام می‌شوند، آموزش‌های رایگان و حتی کمک به سالمندان در کوچه و خیابان همگی مصادیق مسئولیت اجتماعی به شمار می‌روند و در الزام آن باید گفت که برای افراد الزامات اخلاقی، عرفی، فرهنگی و ارزش های درونی شده آنها را موظف به این کار می‌کند اما در مورد سازمانها،مجموعه‌ها و صنایع این قضیه متفاوت است و آنها از طریق قانون مکلف به این کار شده‌اند و در مواردی که الزام قانونی برای آنها وجود ندارد، قوای حاکمه با تعریف امتیازاتی سعی در سوق دادن سازمانها به سمت انجام مسئولیت‌های اجتماعی دارد؛ چه آن که سازمان ها به عنوان صاحبان سرمایه می‌توانند کمک های شایانی به جامعه عرضه دارند و بهتر آن است که این حمایت ها به‌طور مستقیم از سوی خود سازمانها انجام گیرد؛ از آن جهت که اولا سازمانها خود مستقیما در جامعه حضور داشته و می‌توانند بهترین و بهینه‌ترین فعالیت را برای کمک به جامعه برگزینند و دیگر آن که اگر این حمایت‌ها به واسطه دولت انجام شود، فعالیت و به‌تبع آن هزینه‌ای اضافه بر دولت بار شده و بخشی از هزینه این حمایت‌ها بایستی صرف امور مربوط به هزینه و انتخاب حوزه فعالیت‌های حمایتی شود و منطقی آن است که سازمانها خود مدیریت مسئولیت اجتماعی خویش را بر عهده داشته باشند. از جمله حمایت‌هایی که برای سازمانها در بخش مسئولیت اجتماعی وجود دارد می‌توان به معافیت‌های مالیاتی که برای صاحبان خیریه‌ها در قانون و محاسبات دارایی و مالیاتی تعریف شده است و تسهیلات و مجوزهای توسعه اشاره کرد که هر دو مختص سازمان‌هایی است که نسبت به مسئولیت اجتماعی اهتمام ورزند و در آن زمینه فعالیت داشته باشند.
مسئولیت اجتماعی، ضمن الزامات قانونی، دارای وجوبی عرفی نیز هست و هر سازمانی که بخواهد حسن شهرت برای خود کسب کرده و در میان عموم محبوبیت به دست آورد، باید نسبت به مسئولیت اجتماعی توجه ویژه داشته باشد. امروزه این باور صحیح شکل گرفته است که از میان دو مجموعه که یکی برای خود مسئولیت اجتماعی قائل است و در راستای انجام آن تلاش می‌کند، و سازمانی که مسئولیت اجتماعی برایش بی‌معناست، باید مجموعه‌ای را انتخاب نمود که برای انجام مسئولیت اجتماعی خود تلاش می‌کند؛ چرا که دریافت خدمات یا خرید کالا از آن مجموعه و در نتیجه افزایش درآمد چنین مجموعه‌ای، در نهایت برای جامعه نیز سودمند خواهد بود؛ اما سازمانی که مسئولیت اجتماعی را به رسمیت نمی‌شناسد، سود خود را برای پیشبرد جامعه به کار نگرفته و صرفا در راستای منافع شخصی از آن بهره می‌برد؛ از همین رو مردم به صورت ناخواسته تصمیم به تحریم آن مجموعه گرفته و در هر انتخاب، رقبا را بر او ترجیح میدهند.
مسئولیت اجتماعی سازمانی یا Corporate Social Responsibility، بر مبنای مبانی اخلاقی و کمک به هم نوع استوار است اما در بازار اقتصادی، جنبه ی روانی و تبلیغاتی بسیار پررنگی نیز دارد چرا که اگر سازمانی در راستای انجام مسئولیت اجتماعی تلاش کند، مردم، به عنوان مشتریان بالقوه، در برابر انتخاب خدمات یا کالای آن سازمان مقاومت نداشته و برایش عامل ارجحیت قائلند.
در نهایت به عنوان جمع بندی باید گفت انجام مسئولیت اجتماعی در سازمان ها، هم از سویی باعث محبوبیت آن ها و افزایش فروش و در نتیجه سود ناخالص ایشان شده و از سویی دیگر در هزینه‌های آنها صرفه جویی کرده و باعث افزایش درصد خالص سود آنها از مجموع درآمدشان می‌گردد (به عنوان مثال اگر مالیات سازمانی سالانه 100 میلیون تومان باشد، با هزینه کردن بخشی از آن می‌تواند به انجام مسئولیت اجتماعی پرداخته و از همین جهت دیگر موظف به پرداخت مالیات نیست.)
در ادامه به راه‌های مختلف انجام مسئولیت اجتماعی سازمانها و شرح و بررسی هر یک خواهیم پرداخت.
راه‌های انجام مسئولیت اجتماعی در سازمانها
در این بخش ابتدا باید توضیح داد که راه‌های انجام مسئولیت اجتماعی محصور نیست و هر راهی که با معیار «سودمندی برای جامعه» تطابق داشته باشد، در تحقق و انجام مسئولیت اجتماعی سازمان موثر است؛ لیکن درادامه به برخی از راه‌های ایفای مسئولیت اجتماعی سازمانی اشاره خواهیم داشت.
1-به کارگیری افراد با معلولیت‌های جسمی و حرکتی
یکی از رایج‌ترین، موثرترین و بهترین راه‌حل‌های ایفای مسئولیت اجتماعی سازمانی، استفاده از نیرو‌های کاری است که دارای معلولیت‌اند اما معلولیت آنها به گونه‌ای نیست که مانع انجام وظایف شغلی آنها گردد. یکی از مزایای مهم این روش آن است که هزینه‌ی اضافه بر سازمان بار نمی‌کند و نیز حرکت بسیار مثبتی در راستای برقراری توازن در تقسیم موقعیت‌های شغلی در جامعه است. پیشنهاد می‌شود سازمان‌هایی که از نظر شغلی موقعیت‌هایی دارند که می‌توانند از معلولان استفاده کنند، حتی نسبت به انجام این کار مبادرت ورزند چرا که به غیر از مسئولیت اجتماعی، این افراد به خاطر سختی در یافتن شغل و در اختیار داشتن فرصت‌های شغلی کمتر، راندمان کاری بسیار بالایی دارند. ازجمله مشاغلی که این گروه می‌توانند انجام دهند کارهای اداری، منشی‌گری، بازرگانی، اپراتوری دستگاه‌ها و سامانه‌ها و حتی فعالیت در بخش‌هایی از خط تولید است. گروه بهداشتی فیروز در این زمینه از نمونه‌های موفق به حساب می آید که توانسته با بهره‌گیری از فعالیت معلولان و افراد کم‌توان حرکتی و حتی ذهنی، با راندمان بالا به فعالیت خود بپردازد. نکته جالب در مورد این گروه موفق آن است که طبق آمار ارائه شده در سایت گروه بهداشتی فیروز، 92 درصد از کارکنان این مجموعه را معلولان تشکیل میدهند.
2-اقدامات زیست محیطی
اقدامات زیست محیطی نیز یکی از راه‌های بسیار مناسب و موثر انجام مسئولیت اجتماعی سازمانی است. این اقدامات شامل کاشت درخت، حفاظت بخشی از محیط زیست، پرداخت هزینه‌های نگهداری جنگل‌ها و مراتع و هر آن راه دیگری است که به نحوی از محیط زیست حفاظت یا آن را گسترش دهد. این راهکار علی رغم تاثیر بسیار، مورد استقبال سازمانها قرا نگرفته است چرا که اجرای آن مستوجب مدیریت دقیق و صرف انرژی است. در این زمینه، مجموعه های فولاد مبارکه اصفهان و ذوب آهن اصفهان، هر دو در حومه شهر اصفهان بخشی از اراضی موات را احیا و با کاشت انبوه درخت‌ها، به عنوان سازمان‌هایی که فعالیت ایشان مخرب محیط زیست شناخته می‌شود، در صدد توسعه محیط زیست و افزایش کیفیت هوای استان اصفهان کرده‌اند.
3- پرداخت‌های نقدی به خیریه‌ها و یا سازمان‌های مردم نهاد
از کم تاثیر‌ترین راه‌حل‌های انجام مسیئولیت اجتماعی سازمانی، پرداخت‌های نقدی به خیریه‌ها وسازمان‌های مردم نهاد است که از قضا رایج‌ترین آن نیز هست. دلیل این که از نگاه فنی و تخصصی این کار مناسب نیست، آن است که صنایع و مجموعه ها به خاطر امکانات و تجهیزات و نیز فعالیت‌هایشان مکلف به مسئولیت اجتماعی شده‌اند نه منابع مالی؛ چرا که منابع مالی از دیگر طرق نیز قابل دسترسی است اما مثلا موقعیت شغلی چیزی است که فقط می‌توان از مجموعه‌ها، صنایع و سازمانها طلب نمود. از این رو می‌توان گفت منفعت جامعه در گرو این قرار دارد که سازمان و صنایع، مسئولیت اجتماعی خود را به گونه ای انجام دهند که یا مختص آنها است (مانند ارائه فرصت های شغلی در راه حل اول) و یا به نحوی جبرانی است در مورد آسیب‌های جمعی فعالیت‌های خودشان (مانند کاشت درخت در مورد صنایعی که تولید آلاینده ی بالایی دارند). در این زمینه نیز در سال 1399 و 1400، در بحبوحه رواج کرونا و افزایش آمار ابتلا شرکت فولاد مبارکه اصفهان با تامین رایگان اکسیژن مورد نیاز برای بیماران کرونایی دغدغه تامین اکسیژن را مرتفع نمود. فولاد مبارکه در این راستا، 12 هزار تن اکسیژن رایگان در اختیار بیمارستان های درمانگر کرونا و نیز تعداد قابل توجهی کپسول در اختیار خیریه‌ها قرار داد تا مبتلایان به کرونا در این زمینه با مشکلی مواجه نشوند.
راه‌های نوین انجام مسئولیت اجتماعی
از باب اهمیت مسئولیت اجتماعی در عصر کنونی، مدیران صنایع و مجموعه‌ها بر آن شدند تا راهکاری برای انجام مسئولیت اجتماعی بیابند که هم برای سازمان هزینه‌ای به دنبال نداشته باشد و هم اجرای آن ساده باشد. در همین راستا راه‌های بسیاری آزموده شدند که هر یک ایراداتی داشتند: یا هزینه بر بودند، یا اجرای آنها به سادگی ممکن نبود و یا تاثیر چندانی نداشتند. این دغدغه همواره در ذهن مدیران سازمانها و صنایع بود تا آن که برای نخستین بار در امریکا راهی یافته شد که علاوه بر اجرای ساده و تاثیر بسیاری که داشت، نه تنها هزینه بر نبود، بلکه راهکاری بود که در هزینه های سازمان صرفه جویی نیز می‌کرد و در واقع مانند یک فعالیت تجاری صرف برای سازمان سودآوری داشت. این راه‌حل، طریقی بود که از مدیریت کلان شهری و مدیریت ترافیک و سفرهای شهری وام گرفته شده بود با نام «همپیمایی (carpooling)» که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
هم پیمایی؛ انجام مسئولیت اجتماعی با صرفه جویی در هزینه‌ها
هم پیمایی یا کارپولینگ، به معنای با هم پیمودن، راهکاری است که بر استفاده‌ی بهینه و حداکثری از ظرفیت خودروهای در حال تردد تاکید دارد؛ به این شکل که اگر چهار نفر مسیری مشترک دارند، به جای استفاده‌ی انفرادی از خودروهای خود، همگی به اتفاق با یک خودرو به پیمایش مسیر و طی طریق بپردازند. این راهکار نخستین بار در 1970 در آمریکا به دنبال بحران سوخت اجرا و موفق ظاهر شد. پس از آن، کارپولینگ در بخش مدیریت ترافیک و آلودگی شهری بسیار مورد توجه قرار گرفت. در دهه ی نخست قرن 21، ظرفیت‌های همپیمایی مورد توجه سازمانها قرار گرفت و به عنوان راه حلی مناسب به عنوان جایگزین حمل و نقل سازمانی بدان نگریستند و همپیمایی سازمانی شکل گرفت.
مزایای همپیمایی سازمانی، بیشتر حول محور منابع انسانی، سرمایه اجتماعی، صرفه اقتصادی و ارتباطات جمعی می‌چرخید؛ حال آن که این راهکار اساسا برای مدیریت آلودگی هوا طرح شده بود و این بدان معناست که از ابتدا می‌توانست راهکاری برای ایفای مسئولیت اجتماعی باشد.
در سال های اخیر، استفاده از همپیمایی به عنوان راهی برای ایفای مسئولیت اجتماعی مورد توجه قرار گرفته و موافقان و مخالفینی دارد. مخالفین این قضیه معتقدند چون همپیمایی باعث نمی‌شود سازمان برای جامعه هزینه کند، خارج از حوزه ی مسئولیت اجتماعی قرار می‌گیرد و هرچند برای جامعه مفید است، سازمان موظف است در کنار آن از طریق دیگری، مسئولیت اجتماعی خود را انجام دهد اما موافقان با استدلال مخالف بر این عقیده‌اند که ملاک مسئولیت اجتماعی، سودمندی برای جامعه است و اگر راهکاری مانند همپیمایی بر سازمان هزینه بار نمی‌کند، خلاقیت و توان مدیریت سازمان است که بدون هزینه و یا حتی صرفه جویی در هزینه ها، مسئولیت اجتماعی خویش را انجام داده و نمیتوان این فعالیت را از دایره شمول مسئولیت اجتماعی خارج دانست. البته لازم به ذکر است در عمل، موقعیت‌هایی که صنایع و سازمانها مکلف به انجام مسئولیت اجتماعی بوده‌اند، اجرای هم پیمایی از آنها به عنوان مسئولیت اجتماعی قبول شده و نظر مخالفین مسئولیت اجتماعی دانستن همپیمایی یا کارپولینگ پذیرفته شده نیست. اکنون بسیاری از شرکت‌ها خصوصا در ایالات متحده، به عنوان زادگاه این اندیشه و نیز در اروپا و حتی برخی از شرکت های چند ملیتی، به استفاده از همپیمایی به طور سازمانی روی آورده‌اند.
